June 22, 2019

महाराष्ट्राचे रचनात्मक (प्राकृतिक) विभाग

1. कोकण किनारपट्टी

कोकणाचे भोगौलिक क्षेत्रफळ ३०,३९४ चौ. किमी. आहे.
कोकणाचा विस्तार उत्तरेस डहाणूपासून दक्षिणेस वेन्ग्यूर्ल्यापर्यंत पसरला आहे.
तसेच उत्तरेस दमनगंगा नदी ते दक्षिणेस तेरेखोल नदीपर्यंत कोकणाचा विस्तार पसरलेला आहे.
सह्याद्री पर्वताचा प्रस्तरभंग होऊन कोकण किनारपट्टी तयार झाली.
कोकणाची लांबी दक्षिणोत्तर ७२० किमी. आहे.
पश्चिम घाटामुळे कोकणाची रुंदी सर्वत्र सारखी नाही.
कोकणाची सरासरी उंची ३०-६० किमी. आहे.
उल्हास नदीच्या खोऱ्यात कोकणाची रुंदी १०० किमी. आहे.
कोकणाचा सर्वसाधारण उत्तर पूर्वेकडून – पश्चिमकडे आहे.
कोकणाची समुद्रसपाटीपासून सरासरी उंची १५ मीटर आहे तर किनाऱ्यापासून पूर्वेकडे २५० मीटर पर्यंत वाढत जाते.
खलाटी : पश्चिमेकडील अरबी समुद्राच्या सखल भागाला खलाटी म्हणतात.
खलाटी हा भाग समुद्रसपाटीपासून कमी उंचीचा आहे.
वलाटी : खलाटीच्या पूर्व भागास जो डोंगराळ भट आहे त्यास वलाटी म्हणतात.
वलाटी या प्रदेशाची सर्वसाधारण उंची २७५ ते ३०० मीटर पर्यंत आहे.
जसजसे सह्याद्रीच्या पायथ्याकडे जावे तशी त्यांची उंची वाढते.
कोकणाची किनारपट्टी रिया प्रकारची आहे.
कोकणातील खाड्याचा उत्तरेकडून – दक्षिणेकडे क्रम धरमतर – राजापूर – दाभोळ – विजयदुर्ग – तेरेखोल असा आहे.
कोकणातील सागरी किल्ले : वसईचा किल्ला, जंजीरा, सुवर्णदुर्ग, विजयदुर्ग आणि सिंधुदुर्ग
महाराष्ट्रात एकूण ४९ बंदरे आहे.
कोकणातील बेटे : मुंबई, साष्टी, खांदेरी, उंदेरी, कुट्टे , जंजिरा, घारापुर, अंजनदीव.

2. सह्याद्री पर्वत

भारताच्या पश्चिम किनारपट्टीस सह्याद्री पर्वत समांतर पसरला आहे.
उत्तरेस सातमाळा डोंगर ते दक्षिणेस कन्याकुमारी पर्यंत सह्याद्रीचा विस्तार पसरला आहे.
सह्याद्रीची लांबी १६०० किमी. आहे त्यापैकी महाराष्ट्रात ४४० किमी. आहे.
कोकणाची सरासरी उंची ९१५ ते १२२० मीटर आहे.
महाराष्ट्रात सह्याद्रीची उंची उत्तरेकडे वाढते तर दक्षिणेकडे कमी होते.
सह्याद्रीचा उतार पश्चिमेकडे तीव्र आहे.
सह्याद्री पर्वत वैतरणा व सावित्री नद्यांच्या उगमाच्या क्षेत्राजवळ कंकणाकृती झालेला आहे.
सह्याद्री पर्वतामुळे अरबी समुद्रास मिळणाऱ्या पश्चिम वाहिनी नद्या तसेच बंगालच्या उपसागरास मिळणाऱ्या पूर्ववाहिनी नद्यांचे जलविभाजक वेगवेगळे झाले आहे.
घाटमाथा : सह्याद्री पर्वताच्या व त्याच्या शिखरावर उंच व रुंद सपाट प्रदेशाला घाटमाथा म्हणतात.
घाट किंवा खिंड : पर्वत रांगा जेव्हा लांबच – लांब पसरलेल्या असतात तेव्हा त्या उंच, लांब रांगेमध्ये कमी उंचीचा भाग असतो अशा कमी उंचीच्या भागास खिंड म्हणतात.

सह्याद्री पर्वतातील डोंगररांगा

अ) शंभू महादेव डोंगररांगा

रायेश्वरापासून शिंगणापूर पर्यंत हि डोंगररांग पसरलेली आहे.
या रांगेमुळे भीमा आणि कृष्णा नदीची खोरे वेगळे झाले आहेत.
महाराष्ट्र पठावरील दक्षिणेकडील सर्वात मोठी शंभूमहादेव डोंगररांग आहे.
या रांगेचा विस्तार सातारा व सांगली जिल्ह्यात पसरलेला आहे.

ब) हरिश्चंद्र बालाघाट

या डोंगरांगामुळे गोदावरी व भीमा नदीची खोरे वेगळी झाली आहेत.
या डोंगरांगाच्या पश्चिम भागास हरिश्चंद्र घाट व पूर्वभागास बालाघाट या नावाने ओळखतात.
हि रांग अग्नेयास वळून आंध्रप्रदेशातील हैद्राबाद पर्यंत जाते.

क) सातमाळा अजिंठा डोंगररांग

गोदावरी व तापी या नद्या या डोंगररांगेमुळे वेगळी झाली आहेत.
नाशिक जिल्ह्यात सातमाळा डोंगररांग आहे.
देवगिरी किल्ला, अजिंठा लेणी, या वाघूर नदीच्या वळणाच्या खडकात आहेत.

3. सातपुडा पर्वतरांग

या पर्वतरांगेमुळे नर्मदा व तापी नदीचे खोरे वेगळे झाली आहेत.
महाराष्ट्रात सातपुडा पर्वतात नंदुरबार जिल्ह्यात तोरणमाळ हे पठार आढळते. त्यांची उंची १०३६ मी. आहे.
या पर्वतातील सर्वोच शिखर अस्तंभ १३२५ मीटर उंचीचे आहे.
गाविलगड टेकड्या अमरावती जिल्ह्यात आढळतात.
वैराट डोंगराची उंची ११७७ मी. तर चिखलदरा १११५ मी. आहे.
महाराष्ट्राच्या उत्तर सरहद्दीजवळ सातपुडा रांग पसरलेली आहे.